*Linceus is een figuur uit de Griekse mythologie, die bekend stond om zijn scherpe zicht.
Lakenhandelaar
Antoni van Leeuwenhoek (1632 – 1723) was een lakenhandelaar uit Delft: officieel dus geen wetenschapper, maar wel bijzonder geïnteresseerd in de natuurwetenschappen. In 1664 kwam het boek Micrographia van de Brit Robert Hooke uit. Dit boek was een wereldprimeur; nooit eerder had iemand zulke gedetailleerde tekeningen van kleine diertjes zoals vlooien en mieren gepubliceerd. Van Leeuwenhoek gebruikte in die tijd al lenzen voor het nauwkeurig controleren van de stoffen, maar het is goed mogelijk dat Micrographia hem inspireerde zijn lenzen eens ergens anders op te richten. In slootwater zag hij, als eerste ter wereld, allemaal “kleijne diertgens”: microben. Van Leeuwenhoek leerde zichzelf lenzen slijpen en ontwikkelde uiteindelijk een nieuw soort microscoop. De kwaliteit van deze microscopen werd tientallen jaren door niemand geëvenaard.
Onverschrokken ontdekker
Van Leeuwenhoek had een mateloze interesse in de microwereld. Gedurende zijn lange leven legde hij van alles onder zijn microscoop, en gek genoeg schrok hij niet van wat hij allemaal aantrof. In stilstaand water en in tandplak ontdekte hij kleine wezentjes, die wij later bacteriën zijn gaan noemen. Ook rode bloedcellen, het gestreepte patroon op spierweefsel, verbindingen tussen bloedvaten en het facetoog van een insect werden door Van Leeuwenhoek voor het eerst gezien en omschreven. Toen hij sperma bekeek met zijn microscoop, zag hij dat ook dat bestaat uit bewegende “diertjes”. Hieruit concludeerde hij dat het sperma van de man de levensdrager is, en dat de vrouwelijke cel nodig is als voedsel voor deze levensdragers. Inmiddels weten we natuurlijk wel beter.
Bekende Nederlander
Het is best bijzonder dat de ontdekkingen van een lakenhandelaar uit Delft zo veel bekendheid kregen. Verschillende factoren droegen bij aan Van Leeuwenhoeks succes. Allereerst speelde de tijdgeest mee. Het was de tijd van de verlichting, mensen hadden veel aandacht voor wetenschappelijke ontdekkingen. Ten tweede: niemand ter wereld kon zo goed lenzen slijpen als Van Leeuwenhoek. Dit zorgde voor een kennismonopoly op het gebied van microscopie. Ten derde: van Leeuwenhoek was een goede observator en tekenaar. Hij beschreef zijn bevindingen zeer nauwkeurig op en voorzag ze van duidelijke tekeningen. Ten slotte schreef Van Leeuwenhoek op aanraden van een vriend brieven naar de wetenschappers van de Royal Society in Londen over zijn ontdekkingen. Dit gaf hem, en zijn ontdekkingen, internationale bekendheid.
De brieven van Van Leeuwenhoek zijn bewaard gebleven en gedigitaliseerd. Via deze link vind je de originele teksten van alle brieven, inclusief duiding en Engelse vertaling. In brief 11 (7 september 1674) schrijft hij voor het eerst over de “kleijne diertgens” in slootwater.
Van Leeuwenhoeks microscoop
De microscoop van Van Leeuwenhoek lijkt helemaal niet op de microscopen van nu. Het is maar een paar centimeter groot, en je moet de microscoop als een loep voor je oog houden. Het apparaatje bestaat uit twee dunne plaatjes metaal met een klein gaatje er in. In dat gaatje, tussen de twee plaatjes geklemd, zit de lens. Op een pinnetje kan een klein object geprikt worden. Met schroefjes kan dat object precies voor de lens geplaatst worden. Van Leeuwenhoek maakte honderden van deze microscopen. De beste exemplaren konden meer dan tweehonderd keer vergroten, voor die tijd een ongekende prestatie. In Micropia kun je een replica van zo’n microscoop van dichtbij bekijken.
Een nieuwe wereld
Met zijn observatie van ‘kleijne diertgens’ ontdekte Van Leeuwenhoek een nieuwe wereld. Een wereld van organismen die veel kleiner zijn dan onze ogen kunnen waarnemen. Een wereld van microben die met aantallen compenseren wat ze in grootte missen. In een tijd waarin iedereen nog geloofde dat leven spontaan kon ontstaan uit dode materie (generatio spontanea), bewees Van Leeuwenhoek het tegendeel. Zijn ontdekkingen stonden aan de wieg van een heel nieuw onderzoeksveld: de microbiologie. Zonder microbiologie zou ons leven er heel anders uitzien. Geen vaccins, geen antibiotica, geen bioplastic. En geen Micropia. Wij openden, exact 340 jaar na Van Leeuwenhoeks ontdekking, onze deuren om iedereen kennis te laten maken met de fascinerende microwereld.
| uit: Op de Brieven van den heere Antoni van Leeuwenhoek, Lidt der Koningklyke Societeit te Londen van H.K. Poot, uit de bundel Mengeldichten (1716-1722) |