De onzichtbare wereld
We hebben Werelddierendag, Vader- en Moederdag, en zelf een heuse Dag van de Aarde. Maar wist je dat er ook een Antibioticadag bestaat? Antibiotica spelen een grote rol in onze gezondheidszorg en veeteelt, maar hebben naast veel voordelen ook een groot nadeel; resistentie.
Ondanks dat we antibiotica vooral kennen als pilletje, hebben deze stoffen een natuurlijke oorsprong. Overal om ons heen, maar ook op en in ons eigen lichaam, vechten microben oorlogen met elkaar uit. Soms pakken ze hun wapens op; antibiotica (naar het Griekse ‘anti’ (tegen) en ‘bios’ (leven)). Met deze afweerstoffen verstoren ze levensbelangrijke processen in concurrerende bacteriën, zoals hun groei, de opbouw van hun celwand, en de aanmaak van eiwitten en erfelijk materiaal. Wij gebruiken deze zelfde stoffen in ons lichaam in de strijd tegen ziekteverwekkende bacteriën. Antibiotica helpen niet tegen ziektes veroorzaakt door virussen, zoals griep of verkoudheid.
De Penicillium-schimmel groeit van een enkele spore uit tot een zichtbare kolonie en vormt antibioticadruppels. Timelapse: Wim van Egmond.
Het eerste echte antibioticum werd ontdekt door de Schotse microbioloog en arts Alexander Fleming. Fleming onderzocht ziekteverwekkende bacteriën aan het St. Mary’s Hospital Medical School in Londen. Volgens historische bronnen ontdekte hij op 28 september 1928 een penseelschimmel (Penicillium notatum) in een van zijn bacteriekweekjes. Rondom deze schimmel groeide geen bacteriën. Fleming vond een afweerstof afkomstig van de schimmel die de bacteriegroei remde. Zo ontdekte hij het eerste antibioticum; penicilline.
Pas tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam de productie en het gebruik van penicilline in een stroomversnelling. Wonden en amputaties resulteerde niet langer altijd in dodelijke infecties. Geschat wordt dan ook dat penicilline tijdens de oorlog zo’n 12 tot 15% extra geallieerde levens heeft gered. Na de oorlog bleek Nederland hierin een grote rol te hebben gespeeld. Onder de codenaam Bacinol werkten fermentatiespecialisten van Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek (het huidige DSM) in het geheim aan een industrieel proces voor de massaproductie van penicilline.
Antibioticagebruik is de afgelopen 10 jaar met 36% toegenomen. Maar er is sinds 1987 geen nieuw antibioticum meer ontdekt. Dit heeft geleid tot overmatig en onverstandig gebruik van antibiotica met als gevolg resistentie. Bacteriën passen zich gemakkelijk aan en worden razendsnel ongevoelig voor antibiotica. Steeds vaker voor bijna alle soorten antibiotica die we hebben, zoals de multiresistente ziekenhuisbacterie MRSA (meticilline-resistente Staphylococcus aureus). Antibiotica doden gevoelige bacteriën, maar laten resistente bacteriën ongemoeid. Zij kunnen zich vervolgens ongestoord vermenigvuldigen en verspreiden. Verkeerd gebruik van antibiotica versnelt dit proces nog eens extra, wat resulteert in een vicieuze cirkel.
Geschat wordt dat antibioticaresistentie nu al voor meer dan 700.000 doden wereldwijd zorgt. Ter vergelijking: de ebola-uitbraak in West-Afrika zorgde voor ‘slechts’ 11.000 doden. Als er niets verandert en er geen effectieve antibiotica meer zijn, bestaat de kans dat we teruggaan naar het ‘pre-antibioticatijdperk’. Veelvoorkomende infecties en kleine verwondingen zullen onbehandelbaar worden. Het aantal doden zal stijgen naar 10 miljoen in 2050. Kortom, het wordt tijd voor een wereldwijde aanpak.
Hoe ontstaat resistentie tegen antibiotica? Video: RIVM.
Om het resistentieprobleem op de kaart te zetten, organiseerde het RIVM op 18 november tijdens de Europese Antibioticadag 2015 (EAAD) een symposium rond Antibioticaresistentie en Innovatie. Wetenschappers, beleidsmakers en beroepsgroepen kwamen er samen om nieuwe kennis en innovatie op het gebied van antibioticaresistentie te bespreken. Verschillende werksessies toonden ieder het probleem vanuit een andere invalshoek, zoals kennisgebrek bij artsen, desinteresse vanuit de farmaceutische industrie, en besluiteloosheid in de politiek.
Tijdens de interactieve brainstormsessies van het EAAD kwamen deelnemers met verschillende expertises samen om op een innovatieve manier naar oplossingen te zoeken. Bijvoorbeeld een focus op probiotische behandelingen in plaats van antibiotische. Antibioticaresistentie is een vraagstuk met vele gezichten. De wetenschap, gezondheidszorg, industrie, landbouw en veeteelt hebben allemaal een aandeel in de oorzaak ervan, maar daarmee ook in een mogelijke oplossing. Samenwerking is daarom de sleutel om onze gezondheidszorg veilig te kunnen stellen voor de toekomst.
